Ovdje je nastalo srpstvo!

Manastir Žiča, tačnije crkva Hrista Spasitelja (Svetog Spasa), nadilazi značaj svih srpskih manastira i crkava. Žiča je prvo sjedište Srpske arhiepiskopije, krunidbena crkva Nemanjića, pa i nekih potonjih srpskih vladara (Aleksandar Obrenović i Petar Karađorđević). U Žiči je uspostavljena spona dveju vlasti u zemlji – kraljevske i arhiepiskopske, njihov sklad i jedinstvo, uzajamnost i dugovječnost.

Žiču je zajedno sa Stefanom gradio i njegov mlađi brat Sava. Po žičkim poveljama, podigao je Stefan Prvovenčani sa svojim sinom Radoslavom. Sa druge strane, veliku ulogu u podizanju ovog manastira, posebno crkve Svetog Spasa, pisani izvori daju svetom Savi. Teodosije tvrdi da se o gradnji crkve Svetog Spasa starao upravo sveti Sava.

Goran Petrović, u romanu (remek-djelu) pod nazivom „Opsada crkve Svetog Spasa“ opisujući manastir Žiču – „mati mnogih crkava“ kao osnovno mjesto odvijanja cjelokupne radnje romana, povlaštenu ulogu daje nizu srednjovjekovnih fresaka sa zidova nekadašnje arhiepiskopije.

Raspored fresaka u manastiru ustanovio je Sava Nemanjić, a njegov naum su nastavili njegovi sljedbenici. Namjera Savina bila je da oponašajući izgled Sionske crkve koju je ustanovio sam Hristos, u stvari, otjelotvori Nebesku crkvu.

U takvom izboru i rasporedu fresaka i Petrović pronalazi izvorište za najvažniji događaj romana, privođenje crkve Sv Spasa nebu, koje se dešava snagom molitve i uspostavljanjem evharistijske zajednice. U manastiru se odvija nebeska liturgija baš kao što je freskama žičkim izobraženo!

Stari pisci će podizanje Žiče objasniti ljubavlju među braćom, što je stvarno i bilo pokazano posvećivanjem bočnih paraklisa njihovim svetiteljima imenjacima, sv. Savi Jerusalimskom i sv. Stefanu Prvomučeniku, a oni će još naročito naglasiti da je Sava boravio sa majstorima, učeći ih kako da ukrase crkvu po njegovoj volji.

Koliko je bila važna Savina uloga u podizanju Žiče dokazuje i to što su njegovim odlaskom iz Srbije (prije 1217) prestali radovi na Žiči, kao i to što je nekoliko godina kasnije (1220), vraćajući se u nju kao arhiepiskop, doveo sa sobom carigradske kamenoresce i slikare, da bi pod njegovim nadzorom završili nedovršeno i crkvu opremili ljepotom kakvu zaslužuje.

Sve to pruža dovoljno dokaza da je Savina riječ bila presudna u podizanju crkve i u njenom ukrašavanju freskama. Pažljivo čitanje njegovih žitija pokazuje da je oslikavanje Žiče započeto u proleće 1220. i da je završeno do 20. maja 1221. godine, kada je u crkvi održan veliki državno-crkveni sabor, prvi nakon dobijanja autokefalnosti, i kada se kralj Stefan onako divio ljepoti crkve.

Tada je Sava održao svoju čuvenu besjedu o pravoj vjeri, koja sadrži program budućeg rada. Ona je, u stvari, „sinodik pravoslavlja“. Tom prilikom je krunisao Stefana po pravoslavnom obredu.

Tako je Sava izveo Srbe iz neprestanog lutanja od istoka-zapadu i od zapada-istoku, ustalio ih konačno u pravoslavlju, tačnije u svetosavlju – „pravoslavlju srpskog stila i iskustva“, kako ga je formulisao Justin Popović, koje je postalo osnovni temelj srpske nacije.

„Kada čujete o Žiči, o krunisanju prvog kralja srpskog, koga je krunisao Sveti Sava, vi vidite kako je Sveti Sava neprestano učio narod, a nije ga učio ništa plitko i privremeno, nego je učio nauku Hristovu, učio ga onome što je vječito“ – rekao je u svojoj čuvenoj žičkoj besjedi episkop Nikolaj (Velimirović) koji je hironotonisan za episkopa žičkog 1919 godine, i to na 700-tu godišnjicu hirotonije prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Save.

Zašto je Žiča – crvene boje?

Žiča je više puta obnavljana, ali fasada je vjekovima ostala crvene boje.

-U vizantijskom carstvu vladari su nazivani porfinogenitima, što je značilo: rođeni u porfiru, purpurnoj boji koja se smatrala bojom carskog dostojanstva. Vjerovatno je Sveti Sava tu boju odabrao za Žiču želeći da se izdaleka vidi kako je riječ o kraljevskoj zadužbini. Uz to, Sava je Žiču gradio po povratku iz Nikeje, a vjeruje se po uzoru na manastire Svete Gore, prije svega na Lavru i Vatoped, koji su bili crveni – objašnjava istoričar umjetnosti Milica Stojanović.

Izraz „porfirogenit“, to jest „rođen u purpuru“, kako bilježi učena vizantijska princeza Ana Komnina, označavao je odvojeno zdanje u sastavu carske palate u Carigradu izgrađeno od tesanika crvenog mramora, služilo je kao porodilište vizantijskih carica i zvalo se „Porfira“. Upravo po imenu tog zdanja, nastavlja svoje kazivanje Ana Komnina, po cijelom svijetu se raširila riječ „porfirogenit“ („rođen u purupuru“) koja je označavala sinove i kćeri vizantijskih careva i naglašavala njihovo najplemenitije porijeklo.

Kao i u svim civilizacijama i u vizantijskoj boje su imale svoje simbolično značenje. U širokom spektru boja, crvena je u Vizantijskom carstvu zauzimala posebno mjesto. Preciznije rečeno, riječ je o purpurnoj, ljubičasto-crvenoj, odnosno zagasitoj nijansi crvene boje.