Dečane su sagradili Kotorani, ali kakve veze s tim imaju Moračani!

Visoke Dečane, zadužbinu Nemanjića, Stefana Dečanskog i cara Dušana, gradio je protomajstor Vita Kotoranin, od 1328. do 1335. godine.

Tokom dvesta godina vladavine Nemanjića, Kotor je bio najkulturniji grad srpske države, koja je, u drugoj polovini XIII i prvoj polovini XIV veka, bila najmoćnija na Balkanu.

Kotorska dleta ispisala su diplomu na Visokim Dečanima. Manastir isklesan od kamena pre skoro 700 godina stoji i danas kao saliven.

Dečanski živopis oduhovio je Vitino delo. Po mnoštvu fresaka, a ima ih preko 1000, to je jedna od najbogatijih crkava na svetu.

Vita Kotoranin sagradio je dečanski ep pola veka pre Kosovske bitke (1389), podigavši najraskošniju srpsku srednjovekovnu građevinu – spomenik svetske kulturne i umetničke baštine.

Ovo je knjiga o srpskom srednjem vijeku, u kome se čas selimo na Primorje, u Boku Kotorsku, a čas sa obale na kontinent. Kao da je riječ o kakvoj istorijskoj čitanci, listamo stranice po kojima carevi, arhiepiskopi, umjetnici, diplomate, protovestijari, trgovci i zanatlije provijavaju kao junaci… (Nikola Malović)

VITA KOTORANIN

Nad vratima Visokih Dečana stoji uklesano: „Fra Vita, mladi brat, protomajstor is Kotora, grada kraljeva, sazida ovuzi crkv… za 8 godišt i dospela je savsem crkv v leto 1335.“

To je sve što se za proteklih šest vjekova znalo o našem najznamenitijem graditelju srednjeg vijeka i najznamenitijem Kotoraninu svih vremena. Kotorski sudsko-notarski spisi iz 1326-37, u kojima se ne pominje zidanje Dečana (jer je karakter spisa takav) otkrivaju slavnog neimara Dečana.

To je prezviter Vita Čučo, sin pokojnog Trifuna, opat Bogorodične crkve nad mostom Gurdića koja pripada maloj braći. Bio je i staratelj manastira male braće na Gurdiću, zadužbine Jelene Anžujske, žene kralja Uroša, djeda Stefana Dečanskog.

Od avgusta 1326, do novembra1327, Vita se pominje više puta. Tek poslije četiri godine, od avgusta 1331, pominje se u Kotoru svake godine (do 1337) po nekoliko puta. Njegovo odsustvo potpuno se poklapa sa zidanjem Dečana do krova, 1328-30. U to vrijeme odsutni su i svi kotorski majstori kamenoresci koji se pominju do 1328. i poslije 1331.

Imovno stanje Vitina oca bilo je skromno. Vitina sestra Jake odbila je vrlo skroman miraz. I finansisjke mogućnosti Vitine crkve bile su skromne. Opat Vita pozajmio je (1332) 110 perpera da pokrije crkvu i založio crkveni vinotrad na Mulu.

Po povratku od Dečana, kod Vite se pojavaljuju veliki iznosi sopstvenog novca. U jesen 1331, „gospodin Vita Trifunov Čučo“ pozajmio je jednom građaninu 276 perpera brskovskih, svojih, nikako crkvenih, a u ljeto 1332, pozajmio je drugom svojih 700 perpera. Za 1000 pozajmljenih perpera mogao je kupiti 100 volova ili dvije palate. Znači, protomajstor Dečana bio je dobro nagrađen od oba ktitora, Dečanskog i Dušana.

Vita nije bio majstor-kamenorezac, nego intelektualac teolog, franjevac, poznavalac arhitekture i skulpture, ekspert, rukovodilac… (Risto Kovijanić)

DEČANSKI KLjUČ

Dečani su najsavršenije raskršće naše kulture, duhovnosti, državnosti i nacionalnog opredeljenja. To je prvi simbol našeg ukupnog stvaranja, etnosa i istorije, gdje su se nesliveno harmonizovale sve naše kultorološke i idejne suprotnosti u jednu dovršenu i organizovanu cjelinu. Zreo je trenutak da se može govoriti o dečanskom ključu.

Dečanski ključ je srpski odgovor na antičko jedinstvo istine, dobrote i ljepote. On je kontinuitet vizantijskog simbola nesukobljene religije, filozofije i umjetnosti. Srpski dečanski ključ je, izvan svake podjele, zatvorio sve naše do tada razvijane suprotnosti.

Struktura Viskoh Dečana sačinjena od romaničkih, gotičkih, vizantijskih, naših kontinentalnih i primorskih uticaja, blistavog živopisa i bogate kamene plastike, srećno postavljena na ivici plodne Metohije i surovih Prokletija, svetootački utemeljena na mučeništvu rijetko tragičnog kralja Stefana Dečanskog, uklesana u narodno predanje i poeziju – čini od dečanskog ključa jedinstvenu kompoziciju.

Fra Vito Kotoranin je prvi vlasnik takvog ključa u srpskoj istoriji; on je uspostavio model koji će u našoj umjetnosti doseći samo nekoliko rijetkih stvaralaca.

Srećnim slučajem, u našem vremenu, sreli su se, u Ustima od Kotora: pisac koji još uvijek misli na srpskom Nikola Malović, profesor Risto Kovijanić i fra Vito Kotoranin. Susret ove trojice u tekstu i oko teksta otkriva kako je na jednom komadu zemlje, ispod lovćenskih litica, sreću i prožimaju jelinska, romanska i slovenska kultura. On oživljava ovrazac dovršene i pomirene sinteze koja je mogla u jednom dahu i u, gotovo lakom nadahnuću, sazidati Dečane.

Primorski majstori i fra Vito idu u unutrašnjost svoje zemlje gdje njihova dlijeta „pjevaju“ i na obalama Pećke, Prizrenske i Dečanske Bistrice, Studenice ili Morače… (Živojin Rakočević)

VITINA DEČANSKA EKIPA

O majstorima Visokih Dečana „kamenje govori“ (saxa laquuntur). Sudeći po stilu i ljepoti ukrasnog kamenja, veleljepnu građevinu na Dečanskoj Bistrici gradili su primorski majstori, u prvom redu majstori iz Kotora, Vitina rodnog grada. U narodom epu o zidanju Dečana kaže se za kralja Dečanskog: „Ti sakupi hiljadu majstora / iz Kotora i iz Carigrada“.

Misli se tu i na kamenoresce i na živopisce (grčke slikare). Kotorski pisani izvori otkrivaju znatan broj dobrih majstora okupljenih u Kotoru u doba Vite. U njima se nigdje ne pominje zidanje Dečana. Prema tome ni za jednog majstora se ne kaže da je radio na podizanju zadužbine Dečanskog. Ali druge činjenice i okolnosti ubjedljivo govore da su oni bili tamo.

Nemanjića vladari 14. vijeka imali su dosta srebra i zlata, ogromno blago. Njihove zadužbine i hramovi-mauzoleji podizani su za nekoliko godina, bez prekida, a ne decenijama kao građevine u primorskim gradovima. Majstori su bili dobro plaćeni. Od njih se tražilo da u svom stvaralaštvu dođu do punog izraza, jer su bile pružene sve mogućnosti. Svaki kotorski majstor jedva je čekao da pođe s Vitom.

U godinama podizanja Dečana do krova, 1328-30, ne pominje se u Kotoru nijedan majstor kamenorezac. Međutim, u godinama prije zidanja (1326-27) i godinama po završenim zidarskim radovima (1331-37) pominju se redovno. Znači, zidali su kraljevu zadužbinu na Dečanskoj Bistrici, u to nema sumnje.

U poznatom periodu (1326/37) u Kotoru se pominju 22 majstora kamenoresca, bez Vite i Obrada Desislavina, koji su graditelji-protomajstori, eksperti, planeri. Među njima je 14 Kotorana, 1 Baranin, 5 Dubrovčana i 2 Zadranina. Pominju se 13 njihovih učenika, koji uče zanat 6-12 godina.

Listu Vitine dečanske ekipe kotorskih majstora, možemo sastaviti s dosta pouzdanosti (možda je neki od njih izostao).

Kotorski istaknuti majstori koji se pominju prije i poslije zidanja Dečana bili su: Hranoje i Bogoje graditelji kuće Marina Mekse, Dušanove diplomate; Dražoje i Milko, koji su gradili kuću bogatog zlatara Medoja Šujića, kuću Marina Gera, Dubrovčanina, kameni most na potoku Šuranja; Petar, zet Radoglava, koji je radio na manastiru sv. Benedikta; Bogdan, župan, Kliment Županov, Miloš Bratomil, Mikoje Senović, Stanoje, Milten Bogdanović i Branoje sa dva učenika; Dušan ivanov iz Bara, nastanjen u Kotoru, radio je na manastiru sv. Benedikta.

Za četiri Dubrovčanina, nastanjena u Kotoru, može se s pouzdanjem tvrditi da su učestvovali u izgradnji Dečana: Marin Gogo, oženjen Kotorankom, koji je 1313, u grupi dubrovačkih majstora radio u Srbiji; Marko Marinov Gogo, koji je gradio Mihaila Buće i još dvije u Kotoru; Radosta „Tutasanta“, graditelj kuće Pavla Dobrunova; i Milen Radomilić, oženjen Marom Kotorankom, sahranjen u crkvi sv. Luke.

U Kotoru su radila i dva sina protomajstora Lovra iz Zadra. Petar se nastanio u Kotoru 1326, oženio se ćerkom kotorskog ljekara, gradio je kuću Toma Pavla Tomina Draga, državnika an dvoru Dečanskog. Anđel je došao za bratom; sagradio je crkvu-zadužbinu Mihaila Buće; ponovo se objavio u Dubrovniku 1339; onda se ne pominje tamo ni u Kotoru; po svoj prilici, učestvovao je u s kotorskim majstorima na podizanju Dušanovog Arhanđela prizrenskog… (Risto Kovijanić)

DVA VIJEKA KOTORA POD NEMANjIĆIMA

„Kotor je grad koji u sebi nosi svakakvu energiju, a negdje dominira kao jedna fina zvijezda Nemanjin lik. To je jedno divno osjećanje koje ne smeta nikome, a pametni ljudi i sa zapadne i sa istočne nijanse osjećanja vrijednosti, razumiju taj centar i vrlo dobro razumiju da se on ne može vojskama pomjeriti.“ (Svetislav Božić, srpski kompozitor)

Kotor je skoro dva vijeka bio pod Nemanjićima. Kao što je odavno dobro poznato, srpski veliki župan Nemanja osvojio je Kotor krajem 1185. godine ili na samom početku 1186. godine. Od tada, tokom sledeća nepuna dva vijeka, sve do propasti srpskog carstva (1371), grad se nalazio pod vlašću srpske srednjovjekovne države i njene vladarske dinastije Nemanjića. To je posebna epoha u istoriji Vitina grada, doba njegovog mirnog života, procvata, prosperiteta i najvećeg uspona. „Nemanjići branjahu njihovu slobodu i dadoše im mnoge povlastice i pokloniše zemlje“ (Ibidem, str. 72; – Memorie Storiche etc.)

Prema izvještaju kotorskog biskupa Marina Draga iz 1688. godine, u drevnom kovčegu katedrale, u kome su prvobitno čuvane mošti sveca, nalazile su se dvije povelje Nemanjića, „udaljene od Stefana kralja Srbije“, pisane na pergamentu „srpskim slovima, sa dva srebrna pozlaćena pečata“. Jedna od njih, svakako, bila je povelja cara Dušana iz 1351. godine, u kojoj se navode svi posjedi Kotora – najšire granice kotorske opštine.

Nemanjići su osobodili Zetu, smatrali su je svojom postojbinom. Nemanja je uspostavio svoju vlast nad Kotorom 1186 godine. „Podiže svoju djedovinu, i pridobi od primorske zemlje Zetu, a od Rabana Pilota oba, a od grčke zemlje Patkovo, Hvosno i sve Podrimlje““ – kaže Sveti Sava.

Drugi sin Nemanjin piše da je Nemanja povratio Duklju sa Primorjem „Otačastvo i rošenje svoje, pravu dedovinu svoju, koju je nasiljem držao grčki narod, i gradove u njoj, sazidane od ruku njihovih, tako da se prozvala grčka oblast“; da je Nemanja utvrdio Kotor i u njega prenio svoj dvor a „ostale gradove poobara i poruši, i pretvori njihovu slavu u pustoš, istrebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovovo u toj oblasti, a narod svoj u njima nepovređen ostavi, da služi državi njegovoj“.

Nemanja nije dirao u autonomno uređenje grada. Jedna od prvih odluka Kotorske opštine u doba Nemanjine vladavine tiče se povlastica crkvi Sv. Tripuna. Nemanjin dvor tu je postojao i u doba njegovih sinova. U njemu je zimovao Vukan „gospodar Kotora i Bara“, koji je od oca dobio na upravu Zetu sa Primorjem, Travuniju, dio Kosova i Metohije.

I danas u Kotoru postoji crkva sv. Luke, podignuta (1195) „u vreme gospodara Nemanje, velikog župana i njegovog sina Vukana, kralja Duklje, Dalmacije, Travunije, Toplice i Hvosna“ – kao što glasi latinski natpis na pročelju ove crkve (pravoslavne od 1657).

Desetak godina kasnije po osvajanju, Nemanja je Kotor, kao i Duklju, Dalmaciju, Travuniju i Toplice, predao na vladanje svom najstarijem sinu Vukanu, koji je sebe nazivao kraljem, a i rimski papa ga je nazivao tako. Moguće i da mu je poslao kraljevsku krunu. Bez obzira na to Vukan je i dalje priznavao očevu vrhovnu vlast.

Vjernici Duklje bili su pod nadležnošću Dubrovnika koji je dopuštao lokalne običaje i slovenski jezik u bogosluženju. Početkom 1199. godine, Vukan je uspeo da izdejstvuje od pape izuzimanje Bara iz Dubrovačke nadležnosti. Vukan je objavio obnovu nadbiskupije na crkvenom saboru u Baru u ljeto 1199. godine, kojem su prisustvovali i papini legati. Sabor je takođe imao zadatak da Vukana pred papom pokaže kao revnosnog katolika i da mu osigura simpatije.

Posle krvavih sukoba sa bratom Stefanom, i privremenim osvajanjem Raške, Vukanu se gubi svaki trag 1207. godine. Od 1208. godine, njegov sin Đorđe Nemanjić je novi kralj Zete, pa i gospodar Kotora.

Stefan Prvovjenčani (1196-1224) dolazio je svakako u Kotor; ima tragova o tome. U mileševskoj povelji od 1233, koju je pisao iguman Vasilije, kaže se da je Prvovjenčani „došao u grda Kotor“ i da je podigao crkvu sv. Marije i crkvu sv. Tripuna; da je dolazio na Prevlaku i da je prevlačkom manastiru potvrdio posjede: Lušticu, Krtole, Lješeviće, Brda i Bogdašiće, kao i neke posjede manastiru sv. Đorđa na ostrvu kraj Perasta.

Neki istoričari smatraju da on nije podigao dvije pomenute crkve, ali ne spore da je crkva sv. Marije iz temelja obnovljena u vrijeme njegove vladavine, a da je crkva sv. Tripuna obnovljena u prvoj polovini 13. vijeka, biće takođe za njegove vladavine.

I Nemanjin treći sin, Sava, dolazio je u Boku, vjerovatno i u Kotor. On je osnovao Zetsku episkopiju sa sjedištem na Prevlaci. Po Domentijanu, Teodosiju i Danilu. Sveti Sava se dvaput navozio lađom na more iz Budve, dolazeći vjerovatno preko Prevlake. U Boki su nastale mnoge legende o njemu.

U Kotor su dolazili (možda i zimovali) sinovi Vukanovi, Đorđe, koji je stolovao u Ulcinju, i Stefan, ktitor manastira Morače; oni su upravljali Zetom sa Primorjem i nosili titulu kralja. Iz tog vremena (1195-1220) pominju se kotorski kneževi Vasilije Kotoranin, Bogdan, Bešea, Desimir, Tupša i Ivan Kotoranin.

Radoslav je kao prestonaslednik upravljao Zetom sa Primorjem; kao kralj je potvrdio Kotoru posjede Lušticu i Pasiglav, koje je Đorđe Vukanov podložio 1215. godine. Iste posjede potvrdio je kralj Vladislav. Pošto je svrgnut s prestola (1244) on je dobio na upravu primorske oblasti Zetu i Travuniju, kojima je upravljao preko 20 godina. Ni ovi vladari, tokom toliko godina, nisu mimoilazili Kotor.

Izgleda da je oko 1220. kralj Stefan oduzeo Đorđu vlast u Kotoru i dijelu Zete, a Stefanov sin Radoslav se u dvije odluke gradskog veća Kotora iz 1221. godine i jednoj iz 1227. godine spominje kao kralj. Đorđe se ponovo spominje kao kralj u Zeti, to jest u Ulcinju, 1242.

Uroš I, „nepobjedivi kralj“, kako je nazvan u kotorskoj povelji, potvrdio je Kotoru (1250) iste posjede darovane od njegovih predaka. On se pominje u latinskom natpisu crkve Sv. Pavla u Kotoru (1266) i u starosrpskom natpisu crkve sv. Petra u Bogdašićima blizu Prevlake koju je (1269) podigao prevlački episkop Neofit.

Uroševa žena Jelena Anžujska dugo je kao kraljica majka upravljala Zetom. Podigla je manastir sv. Franje u Kotoru. Sačuvan je trag njene povelje kojom su prema Njegušima omeđene granice sela iznad Kotora.

Uroševi i Jelenini sinovi bili su takođe naklonjeni Kotoru i kao zetski upravljači i kao vladari. Dragutin je imao dvor u Onogoštu i u Brskovu, razvijajući živu trgovinu s Kotorom. On je svakako pohodoio Kotor i franjevački manastir, zadužbinu svoje majke, važno sjedište franjevaca, koje je on prvi doveo u Bosnu, tim prije što je naginjao zapadnoj crkvi i bio oženjen katolkinjom.

Drugi Urošev i Jelenin sin, Milutin, dolazio je u Kotor nekoliko puta: 1301, 1305, 1307, izgleda i 1319. Podložio je Kotoru Grbalj (1307). Izradu oltara u Bariju povjerio je Kotoraninu Obradu Desislavinu.

Stefan Dečanski i Dušan, ktitori Dečana, bili su naročito naklonjeni Kotoranima, koji su im uzvraćali odanošću. Mnogi su bili na dvoru, mnogi održavali veze sa njima. Dečanski je zidanje zadužbine povjerio Kotoraninu fra Viti; na sudbonosnom Velbuždu povjerio je sina Dušana – Kotoranima Nikoli Bući i njegovim kopljanicima.

Car Dušan je dao Kotoru mnoge povlastice i proširio njegovu teritoriju novim posjedima; podložio mu je Bijelu, Baošiće i Kruševice i potvrdio Zalaze i Ledinac (Njeguše). U svojoj povelji (1351) naročito ističe da te posjede daje Kotoranima „za vjeru i poštenu službu koju prikazaše našijem roditeljim i praroditeljim i našemu carstvu“.

Car Uroš je takođe bio naklonjen Kotoranima. On je (1355) potvrdio Kotoru posjede određene poveljom njegovog oca. Dva Kotoranina bili su njegovi ministri finansija (protovestijari): Petar Nikolin Buća i Trufun Mihailov Buća. Uticaj Kotoran an Uriševom dvoru može se okarakterisati poznatom narodnom poslovicom: „Car daje, ali Buća ne da.“

NAJZNAČAJNIJI MORAČANIN MEĐU KOTORANIMA

Risto Kovijanić (1895, Morača – 1990, Kotor) je jedan od najznačajnijih crnogorskih istoričara, o kome se na žalost veoma malo zna u široj javnosti. Ostaje zapamćen njegov rodoljubni govor na trgu u Kotoru (27. marta 1941), kada je izrekao: „Treba služit časti i imenu… neka bude što biti ne može“, a Kotorani su mu potom uglas odgovorili: „Tako već nikako“

U prvim mesecima italijanske okupacije, Risto Kovijanić se drži kao rodoljub, odgovoran i hrabar direktor kotorske Gimnazije. Uprkos zabrani italijanskog prefekta izdao je maturska svedočanstva na jugoslovenskim formularima, pisana ćirilicom na srpskom jeziku. Zbog toga je pozvan na odgovornost kod prefekta, koga je odbio da pozdravi tzv. „rimskim pozdravom“, zbog čega je uhapšen, te je zatim iz kotorskog zatvora u lancima sproveden na brod zajedno sa sto pedeset Bokelja; a potom mu sledi internacija u zarobljenički logor Preza kod Tirane u Albaniji, gde ostaje do kraja 1941. godine, kada je vraćen – deterniran u Lipovo kod Kolašina, gdje mu je boravila porodica.

Po kapitulaciji Italije, krajem 1943. godine, Kovijanić je ponovo direktor gimnazije u Kotoru. Po završetku Drugog svetskog rata, iako dokazani rodoljub i antifašista, osuđen je od novih jugoslovenskih vlasti „za kolaboraciju sa starojugoslovenskim monarhističkim vlastima“ na zatvorsku kaznu koju je izdržao dve godine, da bi potom ta presuda bila poništena i Kovijanić rehabilitovan.

Po odsluženju nezaslužene zatvorske kazne, dobio je dužnost da obavlja posao službenika automehaničarske škole u Kotoru (1948-1949). Zatim je do penzionisanja 1962. godine radio je u Državnom arhivu u Kotoru (od njegovog osnivanja 1950) kao arhivista, viši arhivista, naučni saradnik i viši naučni saradnik.

Tokom svoje duge i plodne stvaralačke aktivnosti napisao je preko 400 raznih priloga, od kojih 230 naučnih radova i 170 naučno-publicističkih članaka i priloga. Sarađivao je u 60 jugoslovenskih i čehoslovačkih naučnih i književnih časopisa, godišnjaka i zbornika i u 20 dnevnih i nedeljnih listova. Učestvovao je sa referatima na mnogim naučnim skupovima u Jugoslaviji i Čehoslovačkoj.

Marljiv i dugotrajan istraživački rad u kotorskom arhivu rezultirao je brojnim naučnim prilozima iz istorije Kotora, Boke i Crne Gore. Kruna njegovih radova iz istorije kulture (u saradnji sa don Ivom Stjepčevićem) je zasebno delo u dve knjige „Kulturni život starog Kotora (XIV-XVIII vijek): knjiga I – Školstvo, slikarska, građevinska i kovačka škola; knjiga II – Ljekari, apotekari i apoteke” (1957). Knjiga „Građa za istoriju srpske medicine” (1964) zasniva sa na arhivskim dokumentima iz XIV i XV veka.

Plodna je bila saradnja Kovijanića sa Pomorskim muzejom u Kotoru, u čijem Godišnjaku je Kovijanić objavio desetak naučnih radova iz istorije pomorstva Kotora i Boke, od koji se ističe rad pod naslovom „Jedrenjaci kotorske luke“ objavljen u šest brojeva Godišnjaka (1958-1966).

Značajni doprinos istraživanjima istorije Crne Gore, dao je u dve knjige pod naslovom „Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV-XVI vijek)”: knjiga I (1963) i knjiga II (1974).

U knjizi „Kotorski medaljoni” (I izdanje 1976, II i III dopunjena izdanja 1980, 2007) Kovijanić je povodom 80-godišnice života napisao 80 lirskih priča – medaljona, o kojima u pogovoru knjige kaže: „Svaki medaljon je zaokrugljena cjelina; poređani jedan do drugoga daju sliku davno prohujalog društvenog života grada Kotora”. Potrešen zemljotresom iz 1979. godine, koji je sa suprugom preživeo u razrušenom stanu u Starom gradu, Kovijanić je u II izdanju kao predgovor napisao esej „Kotoru gradu – teškom ranjeniku”.

Kao književnik i istoričar, podstaknut rezultatima svojih naučnih istraživanja u kotorskom arhivu koja su se odnosila na veze Kotora sa Srbijom iz doba Nemanjića, Kovijanić je napisao književno delo pod naslovom „Vita Kotoranin neimar Dečana” (1962), gde je harmonično uskladio naučna istraživanja i arhivske zapise sa poetskim duhom i izrazom. Ta knjiga je prošle godine, u luksuznom ruhu, izdata od strane knjižare So iz Herceg Novog, sa brojnim uredničkim intervencijama (posebno kroz fusnote) književnika Nikole Malovića.

Risto Kovijanić je rođen u selu Đuđevina, kod manastira Morače, 31. decembra 1895. godine, kao najmlađe od sedmoro dece (3 sina i 4 ćerke) – roditelja Jakova i Gospave (rođ. Redžić). Otac Jakov Novov bio je junački ratnik Crnogorske vojske, koji je za ispoljenu hrabrost odlikovan zlatnom Obilićevom medaljom. Osnovnu školu učio je u manastiru Morači i u Lipovu kod Kolašina (1903-1908).

Gimnaziju je pohađao u Cetinju (1908-1912), da bi posle četvrtog razreda prekinuo školovanje, da se kao 17-godišnji đak dobrovoljac bori u Crnogorskoj vojsci u Balkanskom ratu (1912-1913), učestvujući u bitkama na Mojkovcu, kod Bijelog Polja, Berana, Peći, Đakovice i Skadra.

Školovanje nastavlja u Cetinju, gde završava peti i šesti razred gimnazije. Ali ponovo prekida školovanje, otpočinje Prvi svetski rat, te Kovijanić u Crnogorskoj vojsci ratuje na Grahovu, kod Pljevalja, Goražda, Pala, Glasinca i na Mojkovcu . Zatim od Austrougarske vojske biva uhapšen i interniran u zarobljenički logor u Nađmeđeru u gornjoj Ugarskoj (danas Čalovo u Slovačkoj), gde je u zarobljeništvu ostao sve do oslobođenja (1918). Sve strahote ratnog zarobljeništva opisao je kasnije u svojoj knjizi „Nađmeđerska dolina smrti”.

Maturirao je u Drugoj beogradskoj gimnaziji (1919). Zatim se upisuje na Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu. Pošto je položio profesorski ispit (1927), postavljen je za lektora srpskohrvatskog jezika i književnosti na Univerzitetu Jana Komneskog u Bratislavi. Kao lektor ostaje do 1939. godine, kada je primoran da napusti Čehoslovačku zbog svojih antinacističkih javnih istupa. U Bratislavi je dobio ćerku Bratislavu (1929) sa suprugom Danicom (Ječmenić).

Po povratku u Beograd radi u Državnom arhivu (1939-1940). Zatim je pre okupacije zbog antinacizma napustio Beograd, te ja na svoj zahtev postavljen za direktora gimnazije u Kotoru (1940-1941). Do penzionisanja 1962. godine radio je u Državnom arhivu u Kotoru (od njegovog osnivanja 1950) kao arhivista, viši arhivista, naučni saradnik i viši naučni saradnik.

Po penzionisanju je i nadalje, čak i u poznim devedestim godinama života, za svojim stolom aktivno radio kao nadahnuti stvaralac, književnik i istoričar. Risto Kovijanić je umro u 95. godini života i sahranjen je 1990. u Kotoru.

(Biografiju priredio unuk Rista Kovijanića, Bratislav Stipanić)