Srbija
Albanac koji je zadužio Srbe!
Često pominjemo da su najviše zasluge za spasavanje naših predaka tokom povlačenja preko Albanije imali ruski sveti car i mučenik Nikolaj II Romanov, koji je ucenio saveznike da pruže pomoć našoj vojsci, i grčki premijer Elefterios Venizelos, koji je otvorio vrata ostrva Krfa i omogućio našim precima oporavak i boravak na tom ostrvu.
To sve jeste tačno i ovoj dvojici znamenitih ljudi, svi mi, potomci naše vojske sa Krfa, dugujemo svoje rođenje. Međutim, u toj priči postoji još jedan neopevani junak i srpski saveznik. A iznenadićete se kada saznate da je u pitanju Musliman, etnički Albanac poreklom iz Kroje i pripadnik vladajuće osmanske klase. Prijatelj srpskog naroda Esad-paša Toptani, zahvaljujući kome je srpska vojska imala mnogo manje žrtava tokom povlačenja preko Albanije. Njemu je i jedan Aleksa Šantić svojevremeno posvećivao stihove nakon oslobođenja Skadra 1912. godine.
Esad-paša Toptani je bio albanski političar koji je više bio naklonjen Srbiji i saveznicima tokom Prvog svetskog rata, nego Austriji iako je upravo Austrija radila na stvaranju Albanije.
Oktobra 1914. Esad-paša Toptani je formirao svoju vladu u Draču i bio premijer samoproglašene države zvane Albanski Islamski Emirat. U Nišu se tada sastao sa srpskim premijerom Nikolom Pašićem i potpisao tajni sporazum kojim je bilo predviđeno osnivanje zajedničkih političkih i vojnih institucija, vojni savez i izgradnja pruge od Niša do Drača.
Tekstom sporazuma je bilo predviđeno da Srbija na poziv Esad-paše vojno interveniše protiv njegovih neprijatelja u Albaniji i da finansira Esad-pašinu žandarmeriju i snabdeva je vojnom opremom. Usled odbijanja da stane na stranu Centralnih sila i otvorenog podržavanja Srbije, Esad-paša je izgubio podršku albanskih muslimana, vojni sud u Istanbulu ga je osudio na smrt, a albanski islamisti su, u organizaciji Austrougarske i mladoturaka podigli niz antisrpski motivisanih ustanaka protiv njega i stekli kontrolu nad određenim teritorijama u Albaniji, ističući i zahteve za aneksijom Kosova i Metohije.
Po završetku Prvog svetskog rata Esad-paša je boravio u Francuskoj na mirovnoj konferenciji u Parizu gde je pod okriljem delegacije Kraljevine SHS, kao predstavnik Albanije, podneo memorandum o Albaniji krajem aprila 1919. godine.
.
Njegove pristalice su tada u Parizu konstituisale nacionalnu skupštinu i formirale Kraljevinu Albaniju, krunišući Esad-pašu za kralja.
.
Međutim, prijatelj srpskog naroda Esad-paša Toptani ubijen je u atentatu 13. juna 1920. godine dok je izlazio iz Hotela Kontinental u Parizu, sa namerom da otputuje u Albaniju na svoju kraljevsku inaguraciju.
.
Sahranjen je na srpskom vojničkom groblju u pariskom predgrađu Tije. U moru pravoslavnih krstova na tom groblju nalazi se i jedan spomenik sa polumesecom i tu počiva naš saveznik Esad-paša. Ubica je bio Avni Rustemi, vođa revolucionarno buržoaskog pokreta Baškimi.
.
Esad-paša se u Albaniji danas smatra jednim od najvećih izdajnika albanskog naroda, dok ga oni koji znaju u Srbiji smatraju za velikog prijatelja srpskog naroda. Đaci danas ni u Srbiji, ni u Albaniji ne uče o njemu i nigde se ne spominje. I tako danas mnogi Srbi nisu svesni da se ne bi ni rodili, da Esad-paša nije pomogao njihovim pradedovima da živi izađu iz albanskih planina.